شاعر موسیقی¬شناس
یادداشتی برای 90 سالگی سایه

محله هنر موسیقی، اسفند 1396
نگارش فرهود امیرانی 
farmirani@yahoo.com

بی‌تردید حضور ه. ا. سایه بر موسیقی دستگاهی ایران بسیار تأثیرگذار بوده است. تأثیر مستقیم این حضور ازطریق تهیۀ برنامه‌هایی همچون گل‌های تازه، گلچین هفته، و یا تشکیل گروه «چاووش» و نیز سرودن شعر چند ترانۀ مشهور ایرانی بر کسی پوشیده نیست. اما من بر این باورم که تأثیر غیرمستقیم و سایه¬وار سایه بر آثار و افکار آهنگ‌سازان موسیقی ایرانی شاید مهم‌تر و عمیق¬تر بوده است: هر موسیقی¬دانی که بخت خوشِ رفت‌وآمد با سایه را داشته باشد می‌داند که در هر گفت‌وگویی در باب موسیقی تا چه اندازه افق بینش هنری¬اش پهناورتر می¬شود و به‌خصوص در زمینۀ آواز و اشعار و تحویل آن به شنونده چه درس¬های ارزشمندی می-گیرد. کافی است آوازی از بنان پخش شود و شما با دریایی از نکته‌های ادبی و هنری و موسیقایی مربوط به آکسان‌ها و کشش‌های زمانی و درستی یا نادرستی محل تحریرها و انتخاب گوشۀ مناسب روبه‌رو شوید. نکته¬هایی که شاید در هیچ کتابی نوشته نشده و در هیچ کلاس دیگری مطرح نشده است. می‌گویند هنر، وجه دیگر پدیده ها را به مخاطب می‌نمایاند. سایه حتی وقتی دربارۀ امور معمولی و روزمره و مثلاً میوه‌ها هم صحبت می‌کند شما با نگاهی دیگر از آن پدیده روبه‌رو می¬شوید. سایه ذاتاً هنرمند است!

هرگز فراموش نمی¬کنم هنگامی که در حدود سی سال پیش برای نسخه‌خوانی حافظ و آماده‌سازی کتابی که بعدها حافظ به سعی سایه نام گرفت به آقای ابتهاج معرفی شدم. تقریباً هر روز هنگام کار بر روی کتاب حافظ ناگهان ایشان کار را کنار می¬گذاشتند و مثلاً می¬گفتند: «آقای امیرانی بروید در آن اتاق در قفسه¬ها در طبقۀ دوم ردیف سمت راست یک نوار ریل سونی هست به رنگ نقره‌ای رویش نوشته شده گل‌های تازه شمارۀ 107، بیاریدش گوش کنیم» (و همۀ این‌ها را از روی حافظه می¬گفتند) و این آغاز ساعت¬ها درس بود در باب زیباشناسی موسیقی ایرانی! و خوشبختانه به همین اثر نیز ختم نمی‌شد و سپس نواری و اثری دیگر و یک دنیا لذت شنیدن موسیقی در حضور سایه. آشنایی با سایه نقطۀ عطفی در بینش هنری و موسیقایی این نگارنده و قطعاً بسیاری دیگر بوده است.
اگرچه آقای ابتهاج با نواختن ساز آشنا نیستند و نت¬خوانی و سلفژ نمی-دانند اما به نظر من بهتر و عمیق¬تر از بسیاری از موسیقی‌دانان تحصیل‌کرده رموز موسیقی ایرانی را درک کرده و راه¬های آن را به‌خوبی می‌شناسند. بارها شاهد بودم که ایشان برای آن که مطلبی را توضیح دهند آواز خوانده¬اند و به سادگی از مایه¬ای بلافاصله به مایه¬ی دیگر رفته¬اند و به¬طور متوالی و بی¬وقفه مایه¬گردانی کرده¬اند، کاری که بسیاری از خوانندگان توانایی آن را ندارند. مورد ساقی¬نامه هم نشان از توجه و دقت ایشان در تناسب وزن شعر با موسیقی است. در حالی که ساقی¬نامه بارها اجرا شده است و حتی در ردیف نیز موجود است و توسط همه¬ استادان موسیقی نیز به شاگردان تدریس می¬شود و منتشر هم شده است، آقای ابتهاج عقیده دارند که وزن شعر ساقی¬نامه یعنی «فعولن فعولن فعولن فعل» با وزن ملودی مشهور آن مطابقت ندارد و سبب می¬گردد خواننده شعر را تکه پاره کند و از طبیعت بیان زبان فارسی خارج کند، چرا که شعر ملودی بر وزن «مفاعیلن مفعولن مفعولن فع» است. اکنون اگر خوانندگان محترم با ملودی ساقی¬نامه¬ی اصفهان آشنا هستند دو وزن پیش¬گفته را با آن ملودی بخوانند تا بهتر متوجه عدم تناسب وزن اول با این ملودی و برعکس همخوانی وزن دوم با آن شوند. به‌یقین موسیقی¬دانانی همچون محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و... و حتی برخی موسیقی‌دانان و آهنگ‌سازان نسل پیش از آن‌ها نیز در هر سطحی که بوده¬اند از مصاحبت و معاشرت با سایه بسیار تأثیر گرفته¬اند و چه‌بسا انگیزۀ خلق برخی از آثارشان صحبت¬ها و پیشنهادهای سایه باشد.
نکته¬ای در مورد برنامۀ گل‌های تازه
لازم است در مورد برنامۀ گل‌های تازه که به ابتکار و مدیریت سایه، تهیه و تولید می¬شد و اکنون برنامه¬هایش در میان علاقه¬مندان موسیقی دستگاهی ایرانی دست‌به‌دست می¬شود و یکی از منابع مهم این نوع موسیقی به‌شمار می¬رود، نکته¬ای را متذکر شوم. مدتی قبل در چندین‌جا ادعا شده بود که در برنامۀ گل‌های تازه، سایه هنرمندان قدیمی را کنار گذاشته است و به هنرمندان مورد علاقه¬اش بیشتر میدان داده است! من که سایه را نیک می¬شناسم و می‌دانم که تاچه‌حد تلاش می‌کند جانب عدالت را نگه دارد و سلیقۀ شخصی¬اش را در کار دخالت ندهد، به بررسی آماری برنامۀ گل‌های تازه پرداختم. بخش معرفی اجراکنندگان تک‌تک برنامه‌ها را شنیدم و آن را با نوشته¬ای که آقای ابتهاج آن را به دقت تایپ کرده بودند و در آن مشخصات برنامه¬ی گل¬های تازه درج شده بود تطبیق دادم و نتایج زیر به‌دست آمد (قضاوت در مورد ادعای فوق را به خوانندگان محترم واگذار می¬کنم).
مجموعاً 201 برنامۀ گل‌های تازه شماره خورده است که از این میان برنامه‌های شمارۀ 164، 165، 167، 169، 170، 172 تا 175، 179، 184، 186، 188، 189، و 191 تا 199به دلیل تکمیل نشدن هرگز پخش نشده و از میان دو برنامۀ 52 و 52ب (سرگشته) هم به دلیل مشابه بودن فقط یکی در آمار منظور شده است. بنابراین درمجموع 176 برنامه در آمار شرکت داشته است (در نمودارهای زیر فقط نام خانوادگی هنرمندان ذکر شده، مگر آنکه تشابه نام خانوادگی داشته باشند که در این صورت با حرف اول نام کوچک  مشخص شده‌اند).